Kör Karanlıkta Bir Suriye: “Bu Şehrin Mutfaklarında Bıçak Yok” Romanı Üzerine Kısa Bir Okuma

Yazan: Betül Aslan

Editör: Esra İldeş Yılmaz, Merve Gecü

Çağdaş Suriye edebiyatının bilinen ve eserleri uluslararası çapta ün yapmış ismi Hâlid Halîfe, 30 Eylül 2023’te hayatını yitirdiğinde geriye yaşam, ölüm ve ömürlerini bu ikisinin arasında amansız bir mücadele ile geçirmek zorunda bırakılan insan-cık-ları anlattığı romanları kaldı. Bu Şehrin Mutfaklarında Bıçak Yok isimli romanında da gösterir ki tek gayesi hükmetmek olan İktidar için Suriye halkı olsa olsa insancıklardır; kolay harcanan, varlığı gibi ölümünün de bir anlam ifade etmediği, ancak onsuz bir iktidar olamayacağı için de kendisine mecbur olunan bir yığın insancık… Yazar, hayatın kontrolünü elinde tutan bu despot ve yıkıcı İktidar’ın gölgesinde halkın neleri yitirdiğini gösterir ve bu yitirişin mekanı olan şehri de hem bir sonuç hem de o sonucu yaratan bir unsur olarak konumlandırır. İnsan ve mekan bir kısır döngü içinde birbirini acımasızca dönüştürür. Tüm edebi kaygıları öteleyip, yazarın “lanetlenen şehir” Halep’e ağıtı olarak görmek istediğim bu romanını, bir şehrin gitgide bulanıklaşıp çirkinleşen aksini görmenin yarattığı hayal kırıklığını merkeze alarak konuşmaktan zarar gelmeyecektir.

Bu Şehrin Mutfaklarında Bıçak Yok, “gerçek” Suriye ile çoğu zaman kesişir. Kişiler, olaylar, tarihler bildiğimiz Suriye’den alınmadır. Halîfe bu bilindik hikâyeler sayesinde -ve yüzünden- sokaklara, kapalı kapılar ardındaki evlere dair bilmediklerimizi gösterir. Romanda köylü-şehirli çatışması, köylünün siyasi zaferi, eşcinsellik ile kavgalı ama onsuz da yapamayan kitleler, engellilerden duyulan utanç ve statü endişesi vb. birçok kavramın dönemin Suriyesi (kabaca 1960-2005 yıllar arası) için ne anlama geldiğini okuruz.

Yine de asıl mesele ülkede kör bir karanlık yaratan iktidardır. Askeri darbeyle iktidara gelen Başkan’ın halk yığınları üzerinde kurduğu baskı ve bu baskıyı yerleşik kılmak için yaydığı korku başarılı olur. Her köşe başını tutmuş posterleriyle Başkan, kendini her an tebaasına hatırlatmak ve herhangi bir yanlışında tepesine bineceğini hissettirmek ister. Bu bir sindirme stratejisinin de ötesindedir; Başkan’ın istihbaratı, insanlara dört duvar ile çevrili evlerinde, yuvalarında bile aykırı bir söz söylemeye cesaret ettirmeyecek kadar iyi çalışır. 

Askeri darbelere alışık olan halk, bu darbenin de uzun soluklu olmayacağını düşünse de açlık, sefalet, ölüm, şiddet ve kanunsuzlukla geçip giden zaman, halkı haksız çıkarır. Suriye, insanları “korkak tavşanlar gibi başlarını yere eğdirerek yürütecek kadar” değiştirmiştir artık. Yazar roman boyunca, hepsini ayrı ayrı ve ince ince işlediği karakterleri aracılığıyla şehrin, Halep’in ve var olan alışıldık dünyanın, “yaşamayı bilmeyen birkaç köylü subay” tarafından ters yüz edilişinin resmini çizer. Böylece okur iki yönlü bir hikâyeye çekilir; zorbalıkla sindirilen insanlar şehri dönüştürürken, birkaç yüzlü bu şehir de kendi insanını olmadıkları kişilere çevirir.

Parti’nin ve Başkan’ın idaresindeki halk ikiye ayrılır: “Karşıt grup hakkında hiçbir şey bilmeyen yandaşlar grubu ile yaşamın propaganda altında sessizce, ağır ağır aktığı, yandaşlar hakkındaki her şeyi bilen diğer grup.” Romanın ana karakterlerini oluşturan altı kişilik aile, bahsi geçen ikinci gruba dahildir. Ancak roman bize, karakterlerin bu kadar kolay betimlenemeyeceğini net bir şekilde söyler. Çünkü Başkan’ın ülkesinde her bir karakterin yaşam güzergahı girift yollara sahiptir. 

Okur son kertede emin olur ki, bu ailenin her bir ferdi -doğuştan engelli en büyük kardeş Suad hariç- ve yazarın aile ile ilişkilendirdiği diğer ön karakterler, kendi hayat hikayelerini yazmak isterken “bakışları hiç tekin olmayan, süsen kokusunu şalgam turşusu kokusundan ayırt edemeyen bir güruh”un despot idaresi altında onlara reva görülen hayatları yaşamaya mecbur kalırlar. Evin tek kızı Sevsen, iktidarın neliğini açık eden bir karakterdir. Üniversite zamanlarında Parti adına çalışır. İnsanlar hakkında yalan yanlış bilgiler raporlayarak onları istihbaratın “emin” ellerine terk eder. Ancak artık çok geç olan bir zaman sonra Parti adına yaptıklarının yanlış olduğunu anlar: “Yazdığı raporlara kurban gidenler zaten hep rüyalarındaydı. Düştükleri durumu hayal edince Parti’deki arkadaşlarına karşı derin bir şefkat hissetti ilk kez. Hepsi de fakirlik içindeydi, oysa güçlü bir iktidarın zorbalıklarından nemalanmayı hayal etmişlerdi. Şimdiyse ölmüş kocalarının yasını bile tutmayı hak etmeyen birer dul gibiydiler.” Sadece zorba iktidarın mağdurları değil, onun tetikçileri de devasa bir girdabın içinde yuvarlanırlar.

İktidar, sefaletten kurtuluş vaadiyle kandırdığı kitleleri başka sefaletlere sürükleyerek onları birer cellada dönüştürür. Ya da belki de tek yaptığı, zaten hınç dolu insanlara fırsat vermektir: “Böyle bir yerde şüpheci olması çok normaldi; herkes, ağzından yanlış bir söz kaçırmaktan korkuyordu. Memleketin haliyle, pahalılıkla yahut artık iyice alenileşen şiddetle ilgili tek kelime etmekten çekiniyorlardı. Biri kazara maydanoza gelen zamdan bahsedecek olsa ensesinde bir muhbir bitiveriyor, “Sen Parti’nin siyasetini beğenmiyor musun?” diyordu. Oldu ki ölmek istedin, Parti’nin iktidarı altında yaşamak istemediğin anlamına geliyordu. Her şeyin ucu bir şekilde dönüp dolaşıp Parti’ye bağlanıyordu ki bu durum, Cabir ve yoldaşlarının epey işine geliyordu. Herkesi saran bu korku sayesinde milyonları kolayca sokağa dökebiliyor, yürüyüşler yaptırabiliyorlardı.”

Hiç kimse ne sokakta ne komşusunun yanında konuşabilir. İnsanlar arasındaki bu güvensizlik ve fişlenme korkusuyla birbirinden kaçma hali zamanla şartları kanıksamaya da neden olur: “Hepimiz aklımızı yitirmiş gibiydik; artık olan biten hiçbir şeyde bir sebep aramıyorduk. Sadece bize de sıçramasın diye bir kenarda duruyorduk, o kadar. Şiddeti rutin yaşamın bir parçası gibi algılayan ölü toprağı serpilmiş gibi yaşayan pek çok aileden neredeyse hiç farkımız kalmamıştı.”

Hayatın her alanı gibi eğitim de çöküştedir. Üniversitede Fransızca okuyan ve mezun olduktan sonra bir fabrikadaki idari çeviri işlerinden sorumlu olan anlatıcının şu itirafı bu durumu açığa çıkarır: “Kara tahtanın önünde dikilip büyüdüklerinde istihbarata raporlar yazacak onlarca aptal öğrenciye bir şeyler öğretmeye çalışmaktansa bu iş, çok daha iyiydi bence.”

İktidar, Halep sokaklarına bir karabasan gibi çöker ve hareket alanını günden güne sınırladığı halkı derin bir yalnızlığa terk eder: “Bir süre caddelerde avare avare dolaştı. ‘Bu şehrin ruhu beni bir gün boğacak,’ dediği şehirde kendi şehrini arayıp durdu.”

Romanın Arap siyasi edebiyatının anahtar kelimelerinden birçoğunu içerdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Askerler, darbe, istihbarat, muhbirler, fişlenme, hapishane, Başkan’a hitaben yazılan af dilekçeleri vb. Romanda da tüm bu kavramların birlikteliğinden doğal olarak insanlık tarihinin vazgeçilmez çatışması peyda olur: “Hepsini kuşatan kronik karamsarlık”ta yaşamaya devam etmenin ne anlamı olabilir? Halkın hayatları üzerinde doğrudan söz hakkı olduğunu geçen yıllar içinde apaçık göstermiş olan Başkan, öldüğünde bile yokluğu ile insanları tahakkümü altında tutmaya devam eder: “Ölü Başkan, hayatımızın her yerindeydi. Bu şekilde yaşamak imkansızdı.” Başkan’ın ölüm haberini alan halk korkudan evlerine saklanır. Ulaşım durur, insanlar birbirinden kaçar, kimse kimse ile konuşmaya cesaret edemez. Hayatları boyunca her an Başkan’ın otoritesinin varlığını hisseden Suriyeliler, başarabilse kendisini Tanrı olarak kabul ettirecek bu figürün artık olmadığı bilgisiyle ne yapacağını bilemez. Böylece paranoya da kaçınılmaz olur: “Başkan’ın cenazesinden sonra bile hala korkuyla kol kola yaşadıklarına göre belki de kulaktan kulağa yayılan o efsane doğruydu, belki de Başkan hala hayattaydı?” Anlatıcının annesi çocuklarına, insan içinde Başkan ve Parti aleyhine konuşmamalarını tembihlemeye devam eder. Başkan ölmemiştir, bu yalnızca hainleri açığa çıkarmak için oynanan bir oyundur. Herkes dikkatli olmalıdır.
Balzac ve T. S. Elliot gibi edebiyatçıların romandaki varlığı da önemlidir. Üniversitede Fransızca öğretmeni olan Jean, Suriye’de yaşananları kendi içinde tutarlı bir bağlamda sürekli olarak “utanç” duygusuyla yorumlar. Ülkesinde yaşananların failleri adına duyulan utanç... “Suriye’deki Utanç ve Türevleri” isimli bir kitap dahi yazar. Jean’in en büyük meşgalesi de Balzac çevirmektir. İç dengesini, tüm vaktini Balzac çevirmeye adayarak kurar gibidir. Okumuş, yurt dışında yaşamış, “medeniyet” görmüş geçirmiş; ancak eski Suriye’ye duyduğu özlemle Suriyeli olmanın gururunu gösterişsiz bir çaba içinde kanıtlamaya çalışan bir aydın olarak Jean’in, kendi döneminin toplumu ile düşünce yapılarını öykü ve romanlarında kritik eden Balzac ile yakınlık kurması şaşırtıcı mıdır? 

Anlatıcı da boğuluyormuş gibi hissettiği zamanlarda “Sırf, çöküşü öylesine güzel anlatan o muhteşem şiirlerin yaşattığı duyguyu yeniden hissetmek için” T. S. Elliot’ın Çorak Ülkesi’ni yeniden çevirdiğinden bahseder. Fiziki koşulların yarattığı fikri yalnızlıklarda halden anlayan birilerine duyulan ihtiyacı gösteren bu örneklerde; edebiyatı kutsayan, ona söz konusu koşulların ötesinde anlamlar yükleyen bir bakış açısı yatar.

“Sonsuz bir uçuruma sürüklenen bir aile”nin okura sunduğu Suriye on yıllar öncesinin Suriyesi olsa da kişiyi büyüten ve yetiştiren şehirlerin baskı ve yozlaşma altında geçirdiği dönüşüm olgusu, güncelliğini koruyacak ve hayatlar memleket nostaljisi ile dolup taşmaya devam edecek gibi görünüyor.

Bu Şehrin Mutfaklarında Bıçak Yok

Halid Halife

Delidolu Yayınları, 2020

Çeviri: Hümeyra Rızvanoğlu Süzen

249 s.