Aşkın Doğada Tezahürü: İbn Zeydun'un “Siz Unuttunuz, Bizse Aşık Kaldık Size” Adlı Şiiri ve Türkçe Çevirisi
Endülüs’ün fethi ile birlikte Araplar, daha öncesinde hiç şahit olmadıkları ve anavatanlarına benzemeyen bu toprakların; gölleri, akarsuları, çayırları, bağları, bahçeleri ve türlü bitkilerin yetiştiği doğası karşısında adeta büyülenmiştir. Endülüslü şairler ve edipler bu doğa karşısındaki hayranlıklarını her fırsatta dile getirirken yeni coğrafya, beraberinde doğu edebiyatında yer almayan yeni temaları da getirmiştir. [1] Örneğin Endülüs gazelinin öne çıkan özelliklerinden biri; şairlerin, “kadını” tabiatın güzelliklerinden biri olarak görmesi ve sevgililerine karşı duydukları hissi doğayı vasfederek şiire dökmeleridir.
Endülüs’te Mulûku’t-tavâif döneminde yaşamış meşhur şair İbn Zeydûn (اِبْن زَيْدُون) da çevresini saran güzelliklerin farkında bir şair olarak aşkı işlediği şiirlerinde doğaya büyük bir yer vermiştir. Zîrâ Endülüs’ün güzellikleri, bir sevgili gibi şairin gönlüne nüfuz etmiştir. [2]
İbn Zeydûn, sizler için seçtiğimiz “Siz unuttunuz, bizse aşık kaldık size” (سَلَوْتُمُ وَبَقِينَا نَحْنُ عُشَّاقَا) adlı gazelini -Endülüs’ün önemli kadın şairlerinden biri olan- sevgilisi Vellâde ile ayrılığı üzerine nazmetmiştir. Zehrâ şehrinde birlikte geçirdikleri günleri yâdeden ve güzel anıları tazeleyen İbn Zeydûn; özlemini, hasretini ve Vellâde ile tekrar kavuşma ümidini dile getirirken, çiçekleri ve doğayı da tasvir etmiş, kişileştirmiş ve aşk derdine ortak etmiştir. Toplamda 15 beyitten oluşan şiiri sizler için çevirdik. Keyifli okumalar dileriz.
Şiirin Hikayesi
Emevi Halifesi Mustekfî-Billâh’ın kızı olan Vellâde, şiirleriyle olduğu kadar kültürü, zarafeti ve güzelliği ile bilinmekteydi. Emevi Hilafeti’nin yıkılmasının ardından evini tamamen edebiyat meclisine çeviren Vellâde, şairlerle karşılıklı şiirler okur, ediplerle münazaralar yapardı. Meclisinin müdavimleri arasında İbn Zeydûn da bulunmaktaydı. İbn Zeydûn, Vellâde’yle ilgilenmeye başlamış ve nihayetinde ona aşık olmuştu. Vellâde de İbn Zeydûn’a gönül vermiş ve gece gündüz demeden birlikte vakit geçirmişlerdi. Ta ki farklı iddialar bu iki gönlü ayırıncaya dek.
İbn Zeydun, Vellâde ile ayrılmalarının sonrasında bazı siyasi nedenlerden dolayı -kendisine göre sadece aşık olduğu için- hüküm giymiştir. Haksızlığa uğradığını ifade ettiği ve hükümdardan af dilediği bir çok şiir ve risale yazmıştır. Yaklaşık beş yüz gün hapis yatan şair en sonunda firar edip önce Kurtuba’ya sonra İşbiliye’ye gitmiştir. Ancak Vellâde’ye en azından biraz daha yakın olmak ve vefalı dostlarını görerek teselli bulmak amacıyla Kurtuba’ya geri dönmüş oradan da Zehrâ’ya geçmiştir. Şair, Vellâde’nin kalbini yumuşatmak ve aşina oldukları aşka tekrar kavuşmak arzusuyla başta Nûniyyesi olmak üzere bir dizi şiir nazmetmiştir. [3] Çevirisini sunduğumuz “Kâfiyye” ismiyle şöhret bulan bu şiiri de onlar arasında yer almaktadır.
Ve Şiir
سَلَوْتُمُ وَبَقِينَا نَحْنُ عُشَّاقَا
Siz Unuttunuz, Bizse Aşık Kaldık Size
إِنِّي ذَكَرْتُكِ بِالزَّهْرَاءِ مُشْتَاقَا
وَالْأُفْقُ طَلْقٌ وَمَرْأَى الْأَرْضِ قَدْ رَاقَا
Yâd ettim seni hasret içinde Zehrâ’da
Gök parıldar arz ise mest ederken manzarasıyla
وَلِلنَّسِيمِ اعْتِلالٌ فِي أَصَائِلِهِ
كَأَنَّهُ رَقَّ لِي فَاعْتَلَّ إِشْفَاقَا
Akşam üstü hastalık vurur hoş bir meltemi
Sanki bana acımıştır da zayıf düşürmüştür onu şefkati
وَالرَّوْضُ عَنْ مِائِهِ الْفِضِّيِّ مُبْتَسِمٌ
كَمَا شَقَقْتَ عَنِ اللَّبَّاتِ أَطْوَاقَا
Çayır gümüşsü sularıyla gülümser
Sıyrılmış yakanda beliren beyazlığa benzer
يَوْمٌ كَأَيَّامِ لَذَّاتٍ لَنَا انْصَرَمَتْ
بِتْنَا لَهَا حِينَ نَامَ الدَّهْرُ سُرَّاقَا
İşte bugün de geçip giden neşeli günlerimizden biri gibi
Zaman uykudayken keyifli anlar çaldığımız hırsızlar misali
نَلْهُو بِمَا يَسْتَمِيلُ الْعَيْنَ مِنْ زَهَرٍ
جَالَ النَّدَى فِيهِ حَتَّى مَالَ أَعْنَاقَا
Eğlenirdik güzellikleri gözlerimizi alan çiçeklerle
Çiylerin ağırlığından bükülmüş o halleriyle
كَأَنَّ أَعْيُنَهُ إِذْ عَايَنَتْ أَرَقِي
بَكَتْ لِمَا بِي فَجَالَ الدَّمْعُ رَقْرَاقَا
Sanki gözleri keşfettiğinde uyku yüzü görmediğimi
Halime ağlar oldular, süzüldü çil çil katreleri
وَرْدٌ تَأَلَّقَ فِي ضَاحِي مَنَابِتِهِ
فَازْدَادَ مِنْهُ الضُّحَى فِي الْعَيْنِ إِشْرَاقَا
Bir gül parıldadı güneşe nazır münbit toprağında
Ondandır kuşluğun şavkı parlak geldi göze daha da
سَرَى يُنَافِحُهُ نَيْلُوفَرٌ عَبِقٌ
وَسْنَانُ نَبَّهَ مِنْهُ الصُّبْحُ أَحْدَاقَا
Nilüfer yaydı etrafa ıtrını gülün hoş kokusuyla yarışarak
Uykuluydu, henüz uyandırmıştı onu sabah
كُلٌّ يَهِيجُ لَنَا ذِكْرَى تُشَوِّقُنَا
إِلَيْكِ لَمْ يَعْدُ عَنْهَا الصَّدْرُ أَنْ ضَاقَا
Tüm bunlar sana olan hasretimizi perçinleyen anıları depreştirir
Göğsüm bu hatıralardan daha ne kadar daralabilir
لاَ سَكَّنَ اللهُ قَلْباً عَقَّ ذِكْرَكُمُ
فَلَمْ يَطِرْ بِجَناحِ الشَّوْقِ خَفَّاقَا
Allah sekinet vermesin hatıranızı unutan yüreğe
Özlem kanatlarını çırpmayıp uçmayan o kalbe
لَوْ شَاءَ حَمْلِي نَسِيمُ الصُّبْحِ حِينَ سَرَى
وَافَاكُمُ بِفَتىً أَضْنَاهُ مَا لاَقَى
Estiğinde beni de taşıyacak olsaydı sabah yeli
Karşınıza çıkarırdı hasretten zayıf düşmüş bir genci
لَوْ كَانَ وَفَّى الْمُنَى فِي جَمْعِنَا بِكُمُ
لَكَانَ مِنْ أَكْرَمِ الْأَيَّامِ أَخْلاَقَا
Seninle kavuşma temennimi yerine getirseydi bir de
Ne yüce bir gün olurdu o öyle
يَا عِلْقِيَ الأَخْطَرَ الْأَسْنَى الْحَبِيبَ إِلَى
نَفْسِي إِذَا مَا اقْتَنَى الْأَحْبَابُ أَعْلاَقَا
Dostlarım en nefis şeylere sahipken
Sen nezdimde en güzidesin en kıymetlisin ciğerparem
كَانَ التَّجَارِي بِمَحْضِ الْوُدِّ مُذْ زَمَنٍ
مَيْدَانَ أُنْسٍ جَرَيْنَا فِيهِ أَطْلاَقَا
Bir zaman aramızdaki ahit halis bir aşktı
Ülfet meydanında neşeyle koşturmaktı
فَالْآنَ أَحْمَدُ مَا كُنَّا لِعَهْدِكُمُ
سَلَوْتُمُ وَبَقِينَا نَحْنُ عُشَّاقَا
Şimdiyse şükrediyorum tuttuğumuz bu ahde
Zîrâ siz unuttunuz, bizse aşık kaldık size
Şiir Notları
1) İbn Zeydûn Kimdir?
Asıl ismi Ahmed olan İbn Zeydûn hicri 394 (m.1003) yılında Kurtuba’da doğmuştur. Müslümanların İspanya’yı fethi sırasında oraya giden Benî Mahzûm Arapları’ndandır. Hem baba hem de anne tarafından Endülüs Emevî Devleti’nde yüksek düzeyde görevler almış seçkin bir aileye mensuptur. Kültürlü bir çevrede yetişen şair, mürebbiyeler ve edipler ile büyümüştür. Genç yaşta şiir yazmaya başlamış; Arap dili ve edebiyatı, tefsir, hadis, fıkıh, tarih ve coğrafya ile meşgul olmuştur. [4] Hicri 422’de (m. 1031) Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılmasının ardından, desteklediği Kurtuba merkezli Cehverî Emîrliği ile İşbîliye merkezli Abbâdî Emîrliğinde kâtiplik, elçilik, vezirlik, başvezirlik gibi üst düzey kademelerde resmi görevler üstlenmiştir.
Güçlü bir edebî kişiliğe sahip olan İbn Zeydûn’un özellikle aşk temalı şiirleri edebi çevrelerde ses getirmiştir. Bu yönüyle Endülüs’te “duygu şairlerinin üstadı” kabul edilmiştir. Dilinin belagatı ve fesahatinden dolayı ona Endülüs’ün Buhtürî’si denilmiştir. Özellikle Vellâde için kaleme aldığı elli beyitlik Nûniyyesi birçok şair için esin kaynağı olmuştur. [5]
Vellâde ile yaşamış olduğu ilişki, bir yandan İbn Zeydûn’un iç dünyasını derinden etkilemiş, bir yandan da edebi yönden çok zengin ve güçlü şiirler yazmasını sağlamıştır. Hatta onun için “Vellâde’nin İbn Zeydûn’daki tesiri olmasaydı, Arap şiiri bugün değerinin çoğunu kaybederdi” ifadesi dahi kullanılmıştır. Diğer taraftan Vellâde’yle münasebeti şairin hapse düşmesine, sonrasında ise Kurtuba yönetiminden uzaklaşıp İşbîliye yönetimine katılmasına da sebep olmuştur. İbn Zeydûn 463 (m.1071) yılında İşbîliye’de vefat etmiş ve orada defnedilmiştir. [6]
2) Şair Bize Ne Anlatıyor?
"Yâd ettim seni hasret içinde Zehrâ’da / Gök parıldar arz ise mest ederken manzarasıyla"
Zehrâ’nın güzelliği; şairi, onun manzaralarını tasvir etmeye sürüklemiş, adeta sevdiği şehirde sevdiği kadını görmüştür. Öte yandan İbn Zeydûn şiire atlal ile başlama geleneğine de farklı bir boyut kazandırmış ve harabe, ıssız, yıkık dökük bir yer tasvir etmek yerine güzel bir tabiat tasviri yapmıştır. Doğa’yı derdine bir deva, acısına bir teselli olarak görmüştür.
"Bir gül parıldadı güneşe nazır münbit toprağında / Ondandır kuşluğun şavkı parlak geldi göze daha da / Nilüfer yaydı etrafa ıtrını gülün hoş kokusuyla yarışarak / Uykuluydu, henüz uyandırmıştı onu sabah"
İbn Zeydûn’un bu beyitlerinde çiçeklerin güzelliğini tasvir ederken gülü, sevgilisi Vellâde ile özleştirdiği belirtilmiştir. Güzelliğin ve ışıltının zirvesinde bulunan Vellâde etrafına öylesine ışık saçmaktadır ki kuşluk vakti güneş göze daha da parlak gözükmektedir. Öte yandan gün ışığıyla açan nilüfer, gül ile bir koku yarışına tutulmuştur.
Çeviri Notları
- كَمَا شَقَقْتَ عَنِ اللَّبَّاتِ أَطْوَاقَا: beyitte geçen اللَّبَّة “kolyenin takıldığı yer, gerdan” anlamına gelmektedir. الطَّوْق ise “elbisenin boğazı sardığı yer, yaka” anlamına gelmektedir. Beyitte her ne kadar “beyazlık” kelimesi geçmese de şairin kastının sevgilisinin beyazlığı ve güzelliği olduğunu bildiğimiz için bu şekilde daha anlaşılır olacağını düşündük.
- الزَّهْرَاء: Kurtuba yakınlarında küçük bir şehir olan Zehrâ, Endülüs Emevi Devleti Hükümdarı III. Abdurrahman tarafından inşa ettirilmiştir. Büyük bir sevgiyle bağlandığı câriyesi Zehrâ’nın, kendi adıyla anılan bir şehir kurmasını rica etmesi üzerine bu sarayşehri inşa ettirdiği rivayet edilmektedir. Aynı zamanda dönemin devletleri arasındaki siyasî güç dengesini korumak ve kendisini en güçlü rakibi Fâtımîler’e daha kuvvetli göstermek amacıyla bu şehri inşa ettirdiği de söylenmektedir. Şehrin inşası konusunda hiçbir masraftan kaçınılmadığı ve imkanların kullanımında israfa kadar nakledilmektedir. Şehirde öne çıkan yapılar arasında altın, zümrüt, yakut, mermer ve inciyle süslenmiş Dârülmülk Sarayı ve Büyük Zehrâ Cami yer almaktadır. [7]
Yeni Kelimeleri Yoklayalım
Kaynaklar
Şiir için:
İbn Zeydûn, (1932). Dîvânu İbni Zeydûn, thk. Kâmil Kilânî. Kâhire: Matba’atu Mustafa el-Bâbi el-Halebi, 257-258.
[1] [3] [6] Akçay, H. (2016). Endülüslü Edip ve Şair İbn Zeydûn ve Divanı (Doktora tezi). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Arap Dili ve Belagatı Bilim Dalı, Diyarbakır.
[2] Şensoy, S. (2012). İbn Zeydûn ve er-Risâletü’l-Hezeliyye ile errisâletü’l Ciddiyye Adlı Eserlerinin Arap Dili Ve Edebiyatındaki Yerleri (Yüksek Lisans Tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslami Bilimleri Anabilim Dalı Arap Dili Ve Belagatı Bilim Dalı, Konya.
[4] Er, R. (1999). İbn Zeydûn. TDV İslâm Ansiklopedisi, 20, 465.
[5] Akçay, H. (2016). İbn Zeydûn’un Şiirinde İnsani Erdemler. SBARD, 27(212).
[7] Küçüksipahioğlu, B. (2003). Medînetüzzehrâ.TDV İslâm Ansiklopedisi, 28, 320-321.