Bizans Zindanlarından Halep Sarayının Burçlarına Bir Mektup: Ebu Firas’ın Şiiri ve Türkçe Çevirisi [2/2]
Yaşadığımız çağ bizi eskimeyen eskiden gün geçtikçe koparmakta, kendimize ve değerlerimize yabancılaştırmakta. Şiiri okurken; kaybettiklerimiz, bulmayı ümit ettiğimiz değerlerimiz zihnimizde bir bir canlanmakta. Savaş ahlakından cesarete, cömertlikten diğerkâmlığa ve ölüm bilincine kadar daha birçok konu ilmek ilmek işleniyor kasidemizin bu kısmında. Sizleri Ebû Firâs el-Hamdânî (أَبُو فِرَاس الْحَمْدَانِي)’nin Gözlerin Hiç Yaş Dökmez (أَرَاكَ عَصِيَّ الدَّمْعِ) şiirinin ikinci kısmıyla baş başa bırakıyor, kaybettiklerimizi bulma ve yaralarımıza merhem olması temennisiyle okuyucusuna emanet ediyoruz.
Henüz Okumadıysanız:
Şiirin hikayesini ve birinci kısmını ilk yazımızda bulabilirsiniz.
Önce Şiir
أَرَاكَ عَصِيَّ الدَّمْعِ
Gözlerin Hiç Yaş Dökmez
كَأَنِّي أُنَادِي دُونَ مَيْثَاءَ ظَبْيَةً
عَلَى شَرَفٍ ظَمْيَاءَ جَلَّلَهَا الذُّعْرُ
Vadinin ucunda zayıf bir ceylana seslenir gibiyim
Tepede kalmış, korku sarmış ince göz kapaklarını
تَجَفَّلُ حِيناً ثُمَّ تَدْنُو كَأَنَّمَا
تُنَادِي طَلاً بِالْوَادِ أَعْجَزَهُ الْحُضْرُ
Bir uzaklaşıp bir yakınlaşan adımlarıyla bu ceylan
Vadideki koşudan bitap düşen yavrusuna sesleniyor sanki
فَلَا تُنْكِرِينِي يَا بْنَةَ الْعَمِّ إِنَّهُ
لَيَعْرِفُ مَنْ أَنْكَرْتِهِ الْبَدْوُ وَالْحَضْرُ
Ey amcam kızı, beni görmezden gelme
Senin inkar ettiğini bedevî de tanır, medenî de
وَلَا تُنْكِرِينِي إِنَّنِي غَيْرُ مُنْكَرٍ
إِذَا زَلَّتِ الْأَقْدَامُ وَاسْتُنْزِلَ النَّصْرُ
Gözler beni ararken beni görmezden gelme!
Ayaklar tökezlediğinde ve zafer istenildiğinde
وَإِنِّي لَنَزَّالٌ بِكُلِّ مَخُوفَةٍ
كَثِيرٌ إِلَى نُزَّالِهَا النَّظَرُ الشَّزْرُ
Akın eden benim; korkulan tüm yerlere
Savaşçıların hırslı, yan bakışları gölgesinde
وَإِنِّي لَجَرَّارٌ لِكُلِّ كَتِيبَةٍ
مُعَوَّدَةٍ أََنْ لَا يُخِلَّ بِهَا النَّصْرُ
Her birliği ben omuzlarım
Zafere alışkın, yenilgiye uğramamış
فَأَظْمَأُ حَتَّى تَرْتَوِي الْبِيضُ وَالْقَنَا
وَأَسْغَبُ حَتَّى يَشْبَعَ الذِّئْبُ وَالنَّسْرُ
Kılıcım ve mızrağım kanıncaya kadar teşneyim
Kurtlar, kartallar doyuncaya dek açlık içindeyim
وَلَا أُصْبِحُ الْحَيَّ الْخُلُوفَ بِغَارَةٍ
وَلَا الْجَيْشَ مَا لَمْ تَأْتِهِ قَبْلِيَ النُّذْرُ
Ne himayesiz bir semte yaparım sabah baskını
Ne de bir orduya haberim gitmeden saldırı
وَيَا رُبَّ دَارٍ لَمْ تَخَفْنِي مَنِيعَةٍ
طَلَعْتُ عَلَيْهَا بِالرَّدَى أَنَا وَالفَجْرُ
Nice yurtlar, korkmadı benden korunaklı diye
Şafağın sökmesi ile ölüm oldum, doğdum üzerlerine
وَحَيٍّ رَدَدْتُ الْخَيْلَ حَتَّى مَلَكْتُهُ
هَزِيماً وَرَدَّتْنِي الْبَرَاقِعُ وَالْخُمْرُ
At sürdüğüm nice yerleri aldım avucuma
Ancak burkalarla peçeler engel olabildi bana
وَسَاحِبَةِ الْأَذْيَالِ نَحْوِي لَقِيْتُهَا
فَلَمْ يَلْقَهَا جَافِي اللِّقَاءِ وَلَا وَعْرُ
Nice eteği yere sürünen dilberler geldi bana
Ne kaba muamele gördüler ne de kırıcı bir karşılama
وَهَبْتُ لَهَا مَا حَازَهُ الْجَيْشُ كُلُّهُ
وَرُحْتُ وَلَمْ يُكْشَفْ لِأَبْيَاتِهَا سِتْرُ
Ordunun ele geçirdiklerinden bahşettim onlara
Çekip gittim, ilişmedim hiç haya ve onurlarına
وَلَا رَاحَ يُطْغِينِي بِأَثْوَابِهِ الْغِنَى
وَلَا بَاتَ يَثْنِينِي عَنِ الْكَرَمِ الْفَقْرُ
Zulme saptırmadı beni zenginliğin esvabı
Fakirlik de cömertlikten hiç alıkoymadı
وَمَا حَاجَتِي بِالْمَالِ أَبْغِي وُفُورَهُ
إِذَا لَمْ أَفِرْ عِرْضِي فَلَا وَفَرَ الْوَفْرُ
Zaten servet yığmamın bana ne faydası var?
Şerefimi koruyamayacaksam olmaz olsun o mal!
أُسِرْتُ وَمَا صَحْبِي بِعُزْلٍ لَدَى الْوَغَى
وَلَا فَرَسِي مُهْرٌ وَلَا رَبُّهُ غَمْرُ
Esir düştüm cenk meydanında; değildik kılıçsız
Ne atım sıskaydı ne de binicisi beceriksiz
وَلَكِنْ إِذَا حُمَّ الْقَضَاءُ عَلَى امْرِئٍ
فَلَيْسَ لَهُ بَرٌّ يَقِيهِ وَلَا بَحْرُ
Ancak kader yazdıysa bir işin hükmünü
Dağların denizlerin artık ona sözü geçer mi
وَقَالَ أُصَيْحَابِي الْفِرَارُ أَوِ الرَّدَى
فَقُلْتُ هُمَا أَمْرَانِ أَحْلاَهُمَا مُرُّ
Dedi yoldaşlarım: “Ya firar ya da ölüm gözüktü bize’’
Dedim: “En tatlısı bile zehirdir bize”
وَلَكِنَّنِي أَمْضِي لِمَا لَا يَعِيبُنِي
وَحَسْبُكَ مِنْ أَمْرَيْنِ خَيْرُهُمَا الْأَسْرُ
Şerefime leke düşürmeyecek işe yöneldim
Bu ikisinden bana daha yaraşanı; esareti seçtim
يَقُولُونَ لِي بِعْتَ السَّلَامَةَ بِالرَّدَى
فَقُلْتُ أَمَا وَاللهِ مَا نَالَنِي خُسْرُ
Bana diyorlar: “Selameti seçtin ölüm karşılığında”
Dedim: “Andolsun bir zarar dokunmadı bana”
وَهَلْ يَتَجَافَى عَنِّيَ الْمَوْتُ سَاعَةً
إِذَا مَا تَجَافَى عَنِّيَ الْأَسْرُ وَالضُّرُّ
Ölüm uzaklaşır mı benden bir an bile?
Esaret ve cefa beni terk etse de
هُوَ الْمَوْتُ فَاخْتَرْ مَا عَلَا لَكَ ذِكْرُهُ
فَلَمْ يَمُتِ الْإِنْسَانُ مَا حَيِيَ الذِّكْرُ
Şerefini yüceltecek olanı seç, nitekim ölüm haktır
Hatırası yaşadıkça insanın ölmeyeceği muhakkaktır
وَلَا خَيْرَ فِي دَفْعِ الرَّدَى بِمَذَلَّةٍ
كَمَا رَدَّهَا يَوْماً بِسَوْأَتِهِ عَمْرُو
Ölümü savmak neye yarar zillet içinde
Amr’ın kurtulmak için edep yerini açması gibi
يَمُنُّونَ أَنْ خَلَّوْا ثِيَابِي وَإِنَّمَا
عَلَيَّ ثِيَابٌ مِنْ دِمَائِهِمُ حُمْرُ
Elbisemi çekip almadılar diye minnet etmemi beklerler
Üzerimdeki onların kızıl kanlarındandır, bilmezler
وَقَائِمُ سَيْفٍ فِيهِمُ دُقَّ نَصْلُهُ
وَأَعْقَابُ رُمْحٍ فِيهِمُ حُطِّمَ الصَّدْرُ
Kılıcım onlarda kırıldı, bende bir kabzası kaldı
Mızrağımın göğsü bedenlerinde paralandı
سَيَذْكُرُنِي قَوْمِي إِذَا جَدَّ جِدُّهُمْ
وَفِي اللَّيْلَةِ الظَّلْمَاءِ يُفْتَقَدُ الْبَدْرُ
Kavmim hatırlayacak beni dara düştüğünde
Şüphesiz dolunay aranır karanlık gecede
فَإِنْ عِشْتُ فَالطَّعْنُ الَّذِي يَعْرِفُونَهُ
وَتِلْكَ الْقَنَا وَالْبِيضُ وَالضُّمَّرُ الشُّقْرُ
Sağ kalırsam görecekler, hatırladıkları kahramanlığı
O mızrakları, kılıçları ve yağız atları
وَإِنْ مُتُّ فَالْإِنْسَانُ لَا بُدَّ مَيِّتٌ
وَإِنْ طَالَتِ الْأَيَّامُ وَانْفَسَحَ الْعُمْرُ
Eğer ölürsem, ölümlüdür insan muhakkak
Velev ki uzasa günleri, süresi de artıp çoğalsa
وَلَوْ سَدَّ غَيْرِي مَا سَدَدْتُ اكْتَفَوْا بِهِ
وَمَا كَانَ يَغْلُو التِّبْرُ لَوْ نَفَقَ الصُّفْرُ
Yaptıklarımı başkası yapsa, bununla yetinirlerdi
Altın düşmez kıymetten; bakıra rağbet edilse dahi
وَنَحْنُ أُنَاسٌ لَا تَوَسُّطَ عِنْدَنَا
لَنَا الصَّدْرُ دُونَ الْعَالَمِينَ أَوِ الْقَبْرُ
Biz bir kavimiz uzlaşmadan anlamayız
Ya yiğitlik ya da ölümden yanayız
تَهُونُ عَلَيْنَا فِي الْمَعَالِي نُفُوسُنَا
وَمَنْ خَطَبَ الْحَسْنَاءَ لَمْ يُغْلِهَا الْمَهْرُ
Biz yüceliği elde etmek adına geçmişiz nefislerimizden
Güzel bir dilber isteyen hiç kısar mı mehrinden?
أَعَزُّ بَنِي الدُّنْيَا وَأَعْلَى ذَوِي الْعُلاَ
وَأَكْرَمُ مَنْ فَوْقَ التُّرَابِ وَلَا فَخْرُ
Ademoğlunun en onurlusu, en yücesiyiz
Yeryüzünün en asilleriyiz; övünç de değil sözlerim
Şiir Notları
1) Şair Bize Ne Anlatıyor?
Kasidenin ilk kısmında şair ayrılık, gurbet, aşk konularını ustalıkla işlemişken ikinci kısımda savaş meydanındaki üstün yeteneklerini, cesaretini ve savaş ahlakını şiirine yansıtıyor.
"Vadinin ucunda zayıf bir ceylana seslenir gibiyim / Tepede kalmış, korku sarmış ince göz kapaklarını / Bir uzaklaşıp bir yakınlaşan adımlarıyla bu ceylan / Vadideki koşudan bitap düşen yavrusuna sesleniyor sanki "
Bu beyitte şair, içinde bulunduğu yoğun duygularını, çaresiz kalışını bir ceylan ve yavrusu üzerinden anlatıyor. Sevgilisine/Seyfüddevle’ye karşı durumunu tıpkı bir anne ceylanın hızlı koşusuna yetişemeyen yavrusuna benzetiyor.
İşte benim halim de bu ceylan gibidir. Zindanlardan beni çok seven sevgilime/Seyfüddevle’ye sesleniyorum. O anne ceylan gibi bir hızlanıyor bir duraksıyor ve yavrusunu gözlüyor. Ancak yavrusunun vadide takati tükendi. Acaba bana olan sevgisinde bir azalma mı var ki beni kurtarmak için bir çaba sarf etmiyor, girişimde bulunmuyor. [1]
"Kılıcım ve mızrağım kanıncaya kadar teşneyim / Kurtlar, kartallar doyuncaya dek açlık içindeyim"
Ancak kurt ve akbaba tabiri savaş meydanındaki savaşın vehametini ve ciddiyetini anlatmaya kifayet ediyor; düşman saflarında yer alanların maktulleri o kadar artmıştır ki cesetlerini kurtlar ve akbabalar yemeye başlamış, bende onların doymasıyla ancak kana doyacağım. Çünkü savaş meydanında artık kimse kalmamış, düşman hezimete uğramıştır.
"Şerefime leke düşürmeyecek işe yöneldim / Bu ikisinden bana daha yaraşanı; esareti seçtim "
Şair; -ucunda zahiren bir kurtuluş gözükse de- savaş meydanından firarı besbelli bir zillet olarak addediyor ve bunun, kendisi gibi bir kumandanın şanına leke düşürecek bir hareket olduğunu vurguluyor. Düşman yurdunda esir kalmak onun için bir ıstırap olsa da ardından yüce bir şanın kalacak olması şairi teselli ediyor.
"Şerefini yüceltecek olanı seç, nitekim ölüm haktır / Hatırası yaşadıkça insanın ölmeyeceği muhakkaktır "
Bu dizeler bizlere Türkçede kullandığımız “At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır.” yahut “Eşek ölür semeri kalır, insan ölür eseri kalır.” atasözlerini anımsatmaktadır.
"Ölümü savmak neye yarar zillet içinde / Amr’ın kurtulmak için edep yerini açması gibi "
Rivayet olunur ki -sıhhati oldukça tartışmalı olmakla birlikte- Amr b.As, Hz. Ali'nin kendisini öldüreceğini anlayınca haya yerlerini yüzüne karşı açmış; Hz. Ali de bakmamak için yüzünü ondan çevirmiş, böylece Amr b. As Hz.Ali’nin bu hassasiyetinden faydalanıp hayatını kurtarmış. [2] Sahabe hakkında (Allah onlardan razı olsun) böyle bir beytin yazılması dönemin siyasi durumu hakkında bizlere fikir vermektedir. Abbasi Dönemi’nde İslam dünyasında etkili olan Şiileşme temayülü, dönemin şiirine de yansımıştır. Bununla birlikte rivayetin şiirde geçiyor olması, sıhhatini doğrulamamaktadır.
" Kavmim hatırlayacak beni dara düşünce / Şüphesiz ay aranır karanlık gecede "
Arap edebiyatında meşhur olan “Şüphesiz ay aranır karanlık gecede” tabiri “Kendisine ihtiyaç duyulan kişinin ihtiyaç anında hatıra gelmesi, gözlerin onu araması” anlamlarını karşılar. Şair de zifiri karanlık bir gecede yön tayini için dolunaya nasıl ihtiyaç duyuluyorsa kendisine de zor zamanlarda aynı şiddetle ihtiyaç duyulacağını bu beyitlerle ifade ediyor.
" Yaptıklarımı başkası yapsa, bununla yetinirlerdi / Altın düşmez kıymetten; bakıra rağbet edilse dahi "
Şair; savaşta kendisine alternatif birinin olmadığını ve boşluğunun doldurulamayacağının ifade ediyor. Kendini altının saf haline; yerini doldurur zannettikleri kişiyi/leri ise bakıra benzetiyor. Halbuki bakıra olan rağbet altının değerinden bir şey eksiltemez.
"Biz yüceliği elde etmek adına geçmişiz nefislerimizden / Güzel bir dilber isteyen hiç kısar mı mehrinden? "
“Güzel bir dilber isteyen hiç kısar mı mehrinden?” sözü, istenilen değerli bir şeye, ona mukabil ölçüde değerli birşey verilmeksizin sahip olunamayacağını belirtmek için kullanılır. Kahraman ve gözü pek bir kişi olarak anılmak her savaşçının hayalidir ancak gerçek kahramanlar, canları gibi değerli bir şeyi ortaya koyma cesaretini gösterenlerdir. Hürriyet herkesin hayalidir ancak, ona uğrunda bedel ödemeyi göze alabilenler sahip olabilir. Vuslat her aşığın hayalidir ancak sevdanın dikenli yollarında yürümeyi göze alabilenler vuslata erişebilir. [3]
Çeviri Notları
- وَحَسبُك: İfadesi “sana yeter” anlamına gelmesine rağmen biz burada şairin kendisine seslendiğini düşünerek ifadeyi “bana daha yaraşır” şeklinde çevirdik.
- وسَاحِبَةِ الْأَذْيَال: Şiirdeki ifade tesettürlü kadından kinayedir. Aslında uzun elbiselerin yerlere sürünen kısmı için kullanılır. Biz bu tabiri “eteği yere sürünen dilberler” olarak çevirmeyi tercih ettik.
- إِنّنِي غَيرُ مُنْكَر: ifadesi lugatta “inkar edilmezim, besbelliyim, aşikarım” anlamlarını karşılamaktadır. Biz şiiri literal bir düzlemden kurtarmak ve şairin zihinlerde yüksek bir yere sahip oluşu manasını desteklemek amacıyla “Gözler beni ararken” şeklinde çevirmeyi daha uygun bulduk.
Yeni Kelimeleri Yoklayalım
Kaynaklar
Şiir için:
el-Ebyârî, A. (1901). İnâs’ul-Cullâs bi-Teştiri ve Şerhi Kasideti Ebi Firâs. Kahire: el-Matbaatü’l-emîriyye.
ed-Duveyhi, H. (1994). Divânu Ebi Firâs el-Hamdânî. Dâru’l-kitâbi’l-A’rabi, 162-166.
el-Emîn, M. (1945). Ebû Firâs el-Hamdânî: eş-Şairü’l-fâris. Şam: Matbaat’ü Umeyya, 180-182.
[1] el-Ebyârî, A. (1901). İnâs’ul-Cullâs bi-Teştiri ve Şerhi Kasideti Ebi Firâs. Kahire: el-Matbaatü’l-emîriyye.
[2] ed-Duveyhi, H. (1994). Divânu Ebi Firâs el-Hamdânî. Dâru’l-kitâbi’l-A’rabi, 162-166.
[3] el-Bustânî, P. (2014). Udebau’l-Arab fi’l-‘usûr el-Abbâsiyye. Kahire: Hindavî 92-93
Kılıçlı, M. (1994). Ebû Firâs el-Hamdânî. TDV İslâm Ansiklopedisi, 10, 125-126.
Kapak Görseli:
